11.1. Redukcja symplektyczna.
Symetryczna budowa równań Hamiltona umożliwia postępowanie redukujące liczbę równań i liczbę szukanych funkcji w sytuacji, kiedy jedna ze współrzędnych nie występuje explicite w funkcji Hamiltona (nazywamy ją wtedy współrzędną cykliczną).
Niech qi będzie taką współrzędną. Wtedy i-te ”pędowe” równanie jest postaci:
Zatem pęd pi pozostaje stały w czasie ruchu. Wstawiając jego stałą wartość pi0 do hamiltonianu, otrzymujemy układ równań z funkcją Hamiltona nie zawierająca qi ani pi a zatem układ 2n-2 równań (przy początkowej liczbie 2n równań). Po ich ewentualnym rozwiązaniu pozostaje jeszcze scałkować równanie:
|
q˙i=∂H∂piq1t,…qnt,p1t,…p˙i,…pnt=ft |
|
Wniosek 11.1
Układ o dwóch stopniach swobody (tj. dla n=2 ) i mający jedną współrzędną cykliczną, jest rozwiązalny w kwadraturach.
Niech q1 będzie współrzędną cykliczną. Zgodnie z opisanym powyżej postępowaniem, redukujemy sytuację do układu
|
q˙2=∂H∂p2,p˙2=-∂H∂q2 |
| (11.1) |
Układ ten ma całkę pierwszą Hp10,p2t,q2t=c, która wyrażona za pomocą położeń i prędkości ma postać:
|
mq˙222+Uq2=c,co dajeq˙2=±2c-Uq2m |
|
a zatem zagadnienie rozwiązania naszego układu sprowadza się do wyznaczenia dwu całek.
∎
11.2. Pochodna Liego
Niech X=(X1,..Xn) będzie polem wektorowym klasy C1 określonym na otwartym podzbiorze Ω⊂Rn.
Rozważmy układ równań z warunkiem początkowym
Z twierdzenia o istnieniu i jednoznaczności rozwiązań dla takiego układu wynika, że przy każdym warunku początkowym x istnieje ϵx>0 oraz krzywa -ϵx,ϵx∋t→yxt∈Rn, spełniająca (11.2).
Ustalmy wartość t i zmieniajmy warunek początkowy x. Wtedy dla x takich, że t<ϵx jest dobrze określone odwzorowaniem φtx.
Z twierdzenia o gładkiej zależności rozwiązania (11.2) od warunków początkowych wynika, że odwzorowanie φt jest różniczkowalne a z jednoznaczności rozwiązania zagadnienia (11.2) wynika, że jeżeli wszystkie elementy następującej formuły (11.4) są dobrze określone, to zachodzi równość:
|
φt1+t2Xx=φt1Xφt2Xx. |
| (11.4) |
Zatem (na być może mniejszym zbiorze) odwzorowanie φtX jest dyfeomorfizmem, na obraz tego zbioru - ”lokalnym dyfeomorfizmem”.
W sytuacji, kiedy dla t∈R dana jest rodzina przekształceń określonych dla każdego x∈Ω i o wartościach w Ω a przy tym spełnione są warunki (11.4) oraz φ0=idΩ, powiemy, że rodzina R∋t→φt jest jednoparametrową grupą odwzorowań Ω.
Dla odwzorowań φtX definiowanych za pomocą (11.3) sytuacja jest bardziej złożona.
Globalnie na Ω określone jest jedynie przekształcenie φ0X=idRn natomiast dla t≠0 każde przekształcenie φtX ma swoją dziedzinę. Dziedziny te rosną, kiedy t→0 oraz dla każdego x∈Rn istnieje ϵx, że dla t<ϵx x znajduje się w dziedzinie φtx.
W tej sytuacji powiemy, że pole wektorowe X określa lokalną grupę 1- parametrowa lokalnych dyfeomorfizmów Ω. Za pomoca tej grupy zdefiniujemy pochodną Liego pola tensorowego na Ω.
Definicja 11.1
Niech X będzie polem wektorowym klasy C1 na otwartym podzbiorze Ω⊂Rn. Niech φtXt∈R będzie lokalną 1-parametrowa grupą lokalnych dyfeomorfizmów Ω określoną przez X. Niech W będzie polem tensorowym walencji r,s.
Pochodną Liego pola W wyznaczoną przez pole X (oznaczaną LXW) nazwiemy pole tensorowe też o walencji r,s, którego wartość w punkcie p otrzymujemy według następującej recepty realizowanej w dwóch krokach:
Krok 1
Tworzymy tensor W~pt, będący formą r+s-liniową o argumentach ξi∈TpΩ i=1,..r oraz αj∈Tp*Ω j=1,..s przechodząc od WφtXp do W~tp zgodnie z formułą:
|
=Wφtxp(dpφtx(ξ1),..,dpφtx(ξr),α1∘dptxpφtx,..,αs∘dptxpφtx). |
|
Krok 2
Wyznaczamy granicę
Czytelnika zainteresowanego poprawnością i zakresem stosowalności tej definicji odsyłamy do książek o geometrii różniczkowej. My poprzestaniemy na zacytowaniu kilku własności pochodnej Liego potrzebnych w dalszym tekście.
Stwierdzenie 11.1
Niech X będzie polem wektorowym klasy C1 na Ω⊂Rn. Dla k-formy różniczkowej ω określmy zwężenie X⌋ω wzorem
|
(X⌋ω)(ξ1,..,ξk-1)=ω(X,ξ1,..,ξk-1) |
|
Wtedy
-
-
-
LXf=Xfdla funkcji różniczkowalnej f
-
LXY=X,Ydla pola wektorowegoY
-
-
LX∘iY=iY∘LXgdzieiY(ω)=Y⌋ω
11.3. Miary niezmiennicze dla potoków hamiltonowskich.
Niech X=(X1,..,Xn) będzie polem wektorowym klasy C1 określonym na otwartym podzbiorze Ω⊂Rn.
Niech φtXt∈R będzie lokalną grupą lokalnych dyfeomorfizmów Ω określoną przez pole X. Powiemy, że lokalny dyfeomorfizm φtX zachowuje miarę μ jeżeli
dla każdego otwartego A⊂Ω, dla którego φtX jest określony.
Diwergencją pola nazwiemy funkcję
|
divXx=∑i=1n∂Xi∂xix |
|
Stwierdzenie 11.2
(Liouville)
Jeżeli divX=0 to lokalne difeomorfizmy φtX związane z polem X zachowują miarę Lebesque'a na Ω.
Ponieważ y˙t=Xyt, korzystając z wzoru Taylora, dostaniemy
Niech D będzie otwartym zbiorem ograniczonym, takim że φtX jest określone dla x⊂D. Oznaczając przez volA miarę Lebesque'a zbioru A, rozważmy funkcję vt=volφtXD.
Wtedy
|
vt+△t-vt△t=1△tvolφ△tXφtXD-volφtXD= |
|
|
=1△t∫φtXDJφ△tXy-1dy, |
|
gdzie Jφ△tXy jest jakobianem przekształcenia φ△tX w punkcie y∈φtXD.
Ponieważ chcemy obliczyć granicę przy △t→0, zobaczymy jak zależy od △t wyrażenie Jφ△tXy. Ponieważ
macierz różniczki dyφ△tX ma wyrazy
|
aij=δji+∂Xi∂yjy⋅△t+0△t2 |
|
a więc
|
Jφ△tXy=detdyφ△tX=1+∑i=1n∂Xi∂yjy△t+0△t2 |
|
Z założenia, że divX=0 wynika więc, że dv′dt=0, zatem volφtXD=volD, dla każdego t.
∎
Wniosek 11.2
Niech M będzie rozmaitością symplektyczną wymiaru 2n i niech U,φ będzie mapą symplektyczna na M. Wtedy lokalne dyfeomorfizmy związane z polami hamiltonowskimi gradωF zachowują miarę Lebesque'a na φU.
Ponieważ zgodnie z (10.16)
|
gradωF=∂F∂Xn+1,…,∂F∂X2m,-∂F∂x1,…,∂F∂xn |
|
mamy divgradωF=0.
∎
11.4. Algebraiczne tło mechaniki hamiltonowskiej.
Związek równań (10.19) z fizyką polega na dwóch założeniach.
- Po pierwsze - w przypadku ewolucji układu fizycznego, rozmaitość M powinna być wiązką kostyczną do przestrzeni konfiguracyjnej naszego układu
- Po drugie - prawe strony rozważanych równań powinny być współrzędnymi gradientu symplektycznego funkcji H równej całkowitej energii naszego układu, wyrażonej za pomocą pędów i położeń.
Abstrahując od takich fizycznych ograniczeń możemy rozważać układ o postaci:
dla dowolnej rozmaitości symplektycznej M,ω.
(Zgodnie z Definicją 10.4 i wzorem (10.17) prawa strona w (11.5) jest zdefiniowana niezależnie od współrzędnych lokalnych na M).
Następujące dalej obserwacje pokazują algebraiczne tło ewolucji opisywanej układem (11.5). Obecność tej struktury w tle mechaniki klasycznej była jedną ze wskazówek przy budowaniu formalizmu mechaniki kwantowej.
Definicja 11.2
Niech M będzie 2m wymiarową rozmaitością symplektyczną z formą ω. Niech C∞M będzie algebrą funkcji nieskończenie wiele razy różniczkowalnych o wartościach w R (lub w C) na M.
Określmy operację
(zwaną nawiasem Poissona ) za pomocą formuły
Stwierdzenie 11.3
(a) Nawias Poissona jest operacją dwuliniową i antysymetryczną.
(b) Dla f,g,h,∈C∞(M) spełniona jest tożsamość Jacobiego.
|
f,g,h+gh,f+h,f,g=0 |
| (11.7) |
(Szkic)
(a) Z formuły (10.18) widać, że (11.6) zależy liniowo od f. Wynika z niej również opis lokalny nawiasu f,g w mapie symplektycznej:
|
f,g=∑i=1n∂f∂xm+1∂g∂xi-∂f∂x1⋅∂g∂xm+i |
| (11.8) |
Zatem gradωfg=-gradωgf a więc nawias Poissona jest formą antysymetryczną.
(b) Wykorzystując antysymetrię nawiasu Poissona, przekształćmy (11.7) otrzymując:
Równość tę można odczytać jako równość
|
gradωfgradωgh-gradωggradωfh=gradωf,gh |
|
Ponieważ zachodzi ona przy dowolnym h, traktując pola wektorowe jako operacje liniowe, możemy napisać
|
gradωf∘gradωg-gradωg∘gradωf=gradωf,g |
| (11.9) |
i oznaczając komutator tych operacji jako nawias Liego odpowiednich pól możemy (11.9) zapisać w postaci
|
gradωf,gradωg=gradωf,g |
| (11.10) |
Przedstawione przejścia można też przeprowadzić w przeciwnym kierunku, co dowodzi, że równości (LABEL:10.4.3) i (11.10) są równoważne.
Wykażemy, że zachodzi równość (11.10). W tym celu zastąpimy ją równoważną (ze względu na nieosobliwość ω) równością
|
[gradωf,gradωg]⌋ω=(gradω{f,g})⌋ω. |
| (11.11) |
Na mocy Stwierdzenia 11.1 punkty 5, 2, i 3 oraz równości (10.17) zapisanej w formie (gradωf)⌋ω=df możemy lewą stronę (11.11) przedstawić w postaci
|
Lgradωf(dg)-Lgradωg(df)=d((gradωf))⋅g)=d{f,g} |
|
Natomiast strona prawa przyjmuje postać gradω{f,g}⌋ω=d{f,g}.
∎
Uwaga 11.1
Punkty a i b Stwierdzenia 11.3 można podsumować mówiąc, że przestrzeń liniowa C∞M wyposażona w dwuliniową operację
jest algebrą Liego.Również przestrzeń liniowa Γ∞M wszystkich pól wektorowych klasy C∞ na M, wyposażona w nawias Liego jest algebrą Liego.
Zauważmy, że z (11.10) wynika, że odwzorowanie
|
gradω:(C∞(M),{⋅,⋅})∋f⟶gradωf∈(Γ∞(M),[⋅,⋅]) |
|
jest homomorfizmem tych algebr. Jako obraz tego homomorfizmu otrzymujemy zbiór wszystkich pól hamiltonowskich, który stanowi zatem algebrę Liego. Jądrem homomorfizmu gradω są funkcje stałe.
Powyższa struktura algebry Liego jest związana z konkretnym układem mechanicznym uwzględniając jedynie jego przestrzeń konfiguracyjną.
Stwierdzenie 11.4
(Poisson)
Niech M będzie rozmaitością symplektyczną z formą ω. Niech H∈C∞M. Rozpatrzmy ewolucję R∋t→xt∈M opisaną układem równań Hamiltona
|
x˙t=gradωHxt |
| (11.12) |
Wtedy
(a) jeżeli f,H=0 to f jest całką pierwszą układu (11.12)
(b) jeżeli f1 i f2 są całkami pierwszymi tej ewolucji, to także f1,f2 jest całką pierwszą.
(a) Mamy
|
ddtfxt=gradωHxt⋅f=H,fxt |
|
Zatem f jest całką pierwszą wtedy i tylko wtedy, gdy f,H=0.
(b) Z tożsamości Jacobiego (LABEL:0.3.3) wynika, że
|
{H,{f1,f2}}={f1{f2,H}-{f2{H,f1}}, |
|
ale f2,H=H,f1=0. Zatem Hf1,f2=0, co należało pokazać.
∎
Uzupełnieniem poprzedniego stwierdzenia jest pochodzące od Emmy Noether.
Stwierdzenie 11.5
Niech będą dane dwa układy o postaci (11.5) i o prawych stronach równych gradωFi,i=1,2. Jeżeli 1-parametrowa grupa lokalna t→xt1 związana z polem gradωF1 zachowuje F2, to F1 jest całką pierwszą układu x˙=gradωF2.
Niech x∈M i rozważmy krzywą całkową xt1x, gdzie x01=x wtedy
a zatem
|
gradωF1⋅F2x=ddtt=0F2xt1=0 |
|
czyli
i ze Stwierdzenia 11.4 (a) wynika teza.
∎
11.5. Relacje komutacyjne.
Przy powstawaniu formalzmu mechaniki kwantowej ważną wskazówką były wartości nawiasu Poissona dla kilku podstawowych funkcji, jakimi są położenia q1,…,qn i pędy p1,…,p2, będące współrzędnymi w wiązce kostycznej do przestrzeni konfiguracyjnej naszego układu.
Dla mapy symplektycznej, w której nawias Poissona zadany jest formułą (11.12) otrzymamy
|
{pi,pj}=0i,j,=1,…n |
| (11.13) |
Aby uzyskać (11.13) wystarczy w formule (11.12) przyjąć
|
f=pi,g=pj,oraz(x1,…xn)=(q1,…qn)i(xn+1,…x2n)=(p1,…pn)). |
|
W analogiczny sposób otrzymamy
|
qi,qj=0i,j=1,…n |
| (11.14) |
|
pi,qj=-δji1i,j=1,…. |
| (11.15) |
gdzie 1 oznacza funkcję stałą, przyjmującą wartość 1.
11.6. Strukturalne spojrzenie na formalizm Hamiltona.
Teoria zajmująca się opisem zmian w czasie układu fizycznego składa się na ogół z trzech części. Po pierwsze podaje matematyczny model rzeczywistości podlegającej ewolucji. Opis tej rzeczywistości w ustalonej chwili nazwiemy stanem układu w tej chwili.
Drugą częścią teorii - najważniejszą fizycznie - jest matematyczne sformułowanie prawa ewolucji. Najczęściej prawo takie jest opisane równaniem różniczkowym.
Trzecim składnikiem teorii jest wyróżnienie elementów dających informację o stanach układu, które z jednej strony powinny taki stan wyznaczać, a z drugiej strony mogłyby być wyznaczane za pomocą obserwacji i doświadczeń.
Elementy takie nazwiemy obserwablami.
W hamiltonowskim ujęciu mechaniki, opisem rzeczywistości jest przestrzeń fazowa F układu. W najprostszym przypadku, układu n-punktów poruszających się swobodnie w R3,F jest wiązką kostyczną do R3n. Stanami naszego układu będą punkty F.
Prawem opisującym ewolucję układu są równania Hamiltona, określone przez naturalną strukturę symplektyczną na F oraz przez funkcję Hamiltona H=T+V, gdzie T jest energia kinetyczną a V potencjałem.
We współrzędnych kartezjańskich równania te mają postać
|
q˙i=∂H∂pi=pimip˙i=-∂H∂qi=-∂V∂qi=Fiq |
| (11.16) |
a ewolucja to przejście od stanu początkowego wyznaczającego warunki początkowe qt0=q0pt0=p0 do stanu w chwili T wyznaczonego w wyniku rozwiązania układu (11.16).
Obserwablami dla naszego układu będą funkcje na F, takie, jak współrzędne, pędy, momenty pędu energia etc.
Na równi z ewolucją obserwabli q1,..qn,p1,..pn daną równaniami (11.16) moglibyśmy badać bezpośrednio ewolucję innych obserwabli.
I tak ewolucję obserwabli Bq,p,t możemy bezpośrednio opisać równaniem
|
∂Bq,p,t∂t=DH⋅Bq,p,t |
| (11.17) |
gdzie DH jest polem wektorowym na F o postaci
|
DH=∑i=1npimi∂∂qi+Fiq⋅∂∂pi |
|
Równanie to możemy interpretować jako równanie zwyczajne w przestrzeni funkcji na F. Istotnie pisząc Btq,p uzyskamy równanie opisujące krzywą
R∋t→Bt w postaci
gdzie DH jest operatorem liniowym DHBt=DH⋅Bt.