Zagadnienia

13. Wzór Itô

Podczas tego wykładu udowodnimy fundamentalne twierdzenie dla analizy stochastycznej. Pokazuje ono, że klasa semimartyngałów ciągłych jest zamknięta ze względu na funkcje gładkie oraz podaje wzór na różniczkę stochastyczną dfX.

13.1. Podstawowe twierdzenie analizy stochastycznej

Twierdzenie 13.1 (Wzór Itô)

Załóżmy, że Z=Z0+M+A jest ciągłym semimartyngałem, f funkcją klasy C2 na R. Wówczas fZ też jest semimartyngałem oraz

fZt=fZ0+0tfZsdZs+120tf′′ZsdMs. (13.1)

Wszystkie całki w (13.1) są dobrze zdefiniowane, bo procesy fZs i f′′Zs są ciągłe, zatem fZsΛT2M oraz f′′Zs jest całkowalne względem M.

Wzór Itô (13.1) będziemy dowodzić poczynając od najprostszych przypadków.

Przypadek I.Z jest semimartyngałem ograniczonym, a f wielomianem.

Z liniowości obu stron (13.1) wystarczy rozpatrywać przypadek, gdy fx=xn. Pokażemy ten wzór przez indukcję po n.

Dla n=0 teza jest oczywista. Załóżmy więc, że (13.1) zachodzi dla fx=xn pokażemy go dla gx=xfx. Zauważmy, że gx=fx+xfx oraz g′′x=2fx+xf′′x. Ze wzoru na całkowanie przez części,

gZt=ZtfZt=Z0fZ0+0tZsdfZs+0tfZdZs
+fZdM,Mt
=gZt+0tZsfZsdZs+12Zsf′′ZsdMs+0tfZdZs
+0tfZsdMs
=gZt+0tgZtdZt+120tg′′ZtdMs.

Przypadek II.Z jest semimartyngałem ograniczonym (a f jest dowolną funkcją klasy C2).

Niech C:=Z<, istnieje ciąg wielomianów fn taki, że

fnx-fx,fnx-fx,fn′′x-f′′x1ndla x-C,C.

Wtedy fnZsfZs,fnZsfZs,fn′′Zsf′′Zs jednostajnie oraz fnZssupnsupxCfnxsupxCfx+1<, więc z twierdzenia Lebesgue'a o zbieżności zmajoryzowanej (dla całki zwykłej i stochastycznej),

fZsfnZs=fnZ0+0tfnZsdZs+120tfn′′ZsdMs
fZ0+0tfZsdZs+120tf′′ZsdMs.

Przypadek III. Zmienna Z0 jest ograniczona.

Połóżmy w tym przypadku

τn:=inft>0:ZtnT,

wówczas Zn:=Z0+Mτn+Aτn jest ciągłym ograniczonym semimartyngałem oraz ZtnZt p.n.. Na mocy przypadku II, (13.1) zachodzi dla Zn, więc

fZtn=fZ0+0tfZsndZsn+120tf′′ZsndMτns
=fZ0+0tτnfZsnI0,τndZs+120tτnf′′ZsnI0,τndMsτn
=fZ0+0tτnfZsI0,τndZs+120tτnf′′ZsI0,τndMs
=fZ0+0tτnfZsdZs+120tτnf′′ZsdMs.

Biorąc n dostajemy (13.1).

Przypadek IV.Z jest dowolnym semimartyngałem ciągłym.

Połóżmy Z0n:=(Z0n)-n oraz Zn:=Z0n+M+A. Zauważmy, że XdZ=XdZn, więc, ponieważ wiemy już, iż (13.1) zachodzi, gdy Z0 ograniczone, to

fZtn=fZ0n+0tfZsndZs+120tf′′ZsndMs. (13.2)

Mamy

fZsnsupnfZsn:=Ys,

proces Y jest prognozowalny jako supremum procesów prognozowalnych, ponadto

supnsupstZsnZ0+supstMs+supstAs< p.n..

Zatem z ciągłości f, supstYs< p.n., skąd YΛT2M. Z twierdzenia Lebesgue'a o zbieżności zmajoryzowanej dla całek stochastycznych,

0tfZsndMsP0tfZsdMs,

ponadto z twierdzenia Lebesgue'a dla zwykłej całki,

0tfZsndAs0tfZsdAsp.n..

Podobnie supnsupstf′′Zsn< p.n. i ponownie stosując twierdzenie Lebesgue'a dostajemy

0tf′′ZsndMs0tf′′ZsdMsp.n..

Oczywiście fZtnfZt p.n., więc możemy przejść w (13.2) z n do , by dostać (13.1).

Wniosek 13.1

Dla fC2R,

fWt=f0+0tfWsdWs+120tf′′Wsds.

W podobny sposób jak w przypadku jednowymiarowym możemy udowodnić wielowymiarową wersję twierdzenia Itô.

Twierdzenie 13.2

Załóżmy, że f:RdR jest funkcją klasy C2 oraz Z=Z1,,Zd, gdzie Zi=Z0i+Mi+Ai są ciągłymi semimartyngałami dla i=1,,d. Wówczas fZ jest semimartyngałem oraz

fZt=fZ0+i=1d0tfxiZsdZsi+12i,j=1d0t2fxixjZsdMi,Mjs.

13.2. Twierdzenie Levy'ego

Twierdzenie 13.3 (Levy)

Załóżmy, że M jest ciągłym martyngałem lokalnym takim, że M0=0 oraz Mt2-t jest martyngałem lokalnym. Wówczas M jest procesem Wienera.

Musimy wykazać, że dla s<t, Mt-Ms jest niezależne od Fs oraz ma rozkład N0,t-s. W tym celu wystarczy wykazać, że

E(eihMt-Ms|Fs)=e-12t-sh2 dla t>s0,hR. (13.3)

Istotnie (13.3) implikuje, że EeihMt-Ms=exp-12t-sh2 dla hR, czyli Mt-MsN0,t-s. Ponadto dla dowolnej Fs-mierzalnej zmiennej η oraz h1,h2R,

Eeih1Mt-Ms+ih2η=E[eih2ηE(eih1Mt-Ms|Fs)]
=E[eih2ηe-12t-sh12]=Eeih2ηEeih1Mt-Ms.

Zatem Mt-Ms jest niezależne od zmiennych Fs-mierzalnych, czyli jest niezależne od Fs.

Zastosujmy wzór Itô dla fx=eihx (wzór Itô zachodzi też dla funkcji zespolonych, wystarczy dodać odpowiednie równości dla części rzeczywistej i urojonej),

eihMt=f(Mt)=f(M0)+0tf(Mu)dMu+120tf′′(Mu)dMu
=1+ih0teihMudMu-h220teihMudu
=eihMs+ihsteihMudMu-h22steihMudu.

Niech N:=0teihMdM, wówczas N jest martyngałem lokalnym oraz z nierówności Dooba (Twierdzenie 9.3),

Esup0stNs24E0teihMu2du=4t,

czyli N jest na każdym przedziale skończonym majoryzowany przez zmienną całkowalną, zatem jest martyngałem. Ustalmy AFs, wtedy

EeihMtIA=EeihMsIA+ENt-NsIA-h22EsteihMuduIA
=EeihMsIA-h22stEeihMuIAdu.

Zdefiniujmy gu=EeihMs+uIA, wtedy

gt-s=g0-h22stgu-sdu,

czyli

gr=g0-h220rgudu.

Funkcja g jest ciągła, a zatem z powyższego wzoru jest różniczkowalna i spełnia równanie różniczkowe

gr=-h22gr.

Zatem gr=g0exp-12h2r dla r0, czyli

EeihMtIA=EeihMsIAe-12h2t-s=EeihMs-12h2t-sIA,

stąd E(eihMt|Fs)=exp(ihMs-12h2(t-s)) p.n. i

E(eihMt-Ms|Fs)=e-ihMsE(eihMt|Fs)=e-12h2t-s.
Uwaga 13.1

Równoważnie Twierdzenie Levy'go można sformułować w następujący sposób:
Jeśli MMlocc oraz M=t, to M-M0 jest procesem Wienera.

Uwaga 13.2

Założenie ciągłości M jest fundamentalne. Jeśli położymy Mt=Nt-t, gdzie N jest procesem Poissona z parametrem 1, to Mt2-t jest martyngałem, a oczywiście M nie jest procesem Wienera.

Można też udowodnić wielowymiarową wersję twierdzenia Levy'ego.

Twierdzenie 13.4

Załóżmy, że M1,,Md są ciągłymi martyngałami lokalnymi takimi, że M0i=0 oraz MtiMtj-δi,jt są martyngałami lokalnymi dla 1i,jd. Wówczas M=M1,,Md jest d-wymiarowym procesem Wienera.

13.3. Charakteryzacja procesu Wienera za pomocą martyngałów wykładniczych

Twierdzenie 13.5

Załóżmy, że proces M jest ciągły, adaptowalny oraz M0=0. Wówczas M jest procesem Wienera wtedy i tylko wtedy, gdy dla wszystkich λR, expλMt-λ2t/2 jest martyngałem lokalnym.

To, że expλWt-λ2t/2 jest martyngałem jest prostym i dobrze znanym faktem. Wystarczy więc udowodnić implikację ””.

Określmy τn:=inft>0:Mtnn, wówczas τn oraz dla wszystkich λ proces Xtλ=expλMtτn-λ2tτn/2 jest ograniczonym martyngałem lokalnym (z dołu przez 0, z góry przez eλn), a więc martyngałem. Stąd

EXtλIA=EXsλIA dla s<t,AFs.

Zauważmy, że Xt0=1 oraz

dXtλdλ=XtλMtτn-λtτneλ0nn+λ0n dla λλ0.

Stąd, z Twierdzenia Lebesque'a o zbieżności zmajoryzowanej dla t<s, AFs,

EXtλMtτn-λtτnIA=limh0E1hXtλ+h-XtλIA
=limh0E[1h(Xs(λ+h)-Xs(λ))IA]=E[Xs(λ)(Msτn-λsτn)IA].

Biorąc λ=0 dostajemy EMtτnIA=EMsτnIA, czyli Mτn jest martyngałem, a więc MMloc2,c.

By skorzystać z twierdzenia Levy'ego i zakończyć dowód musimy jeszcze wykazać, że Mt2-tMloc2,c. Szacujemy dla λλ0,

d2Xtλdλ2=XtλMtτn-tτn2-tτneλ0nn+λ0n2+n,

skąd w podobny sposób jak dla pierwszych pochodnych dowodzimy, że dla t<s, AFs,

EXtλMtτn-λtτn2-tτnIA=EXsλMsτn-λsτn2-sτnIA.

Podstawiając λ=0 dostajemy

EMtτn2-tτnIA=EMsτn2-sτnIA,

czyli Mt2-tτn jest martyngałem, więc Mt2-tMloc2,c.

13.4. Zadania

Ćwiczenie 13.1

Korzystając ze wzoru Itô oblicz Wt2 oraz Wt,eWt.

Ćwiczenie 13.2

Niech Zt=expλWt-λ2t/2. Wykaż, że dZt=λZtdWt tzn. Zt=1+λ0tZsdWs.

Ćwiczenie 13.3

Niech f będzie funkcją klasy C2 na R2, korzystając z wzoru Itô oblicz dft,Wt.

Ćwiczenie 13.4

Niech M będzie ciągłym martyngałem lokalnym. Wykaż, że proces Nt=expMt-12Mt jest ciągłym martyngałem lokalnym oraz nadmartyngałem. Ponadto jeśli M jest ograniczony, to N jest martyngałem.

Ćwiczenie 13.5

Niech g:RdR będzie funkcją klasy C2, G zbiorem otwartym ograniczonym w Rd oraz xG. Określmy τ:=inft:Wt+xG. Korzystając ze wzoru Itô wykaż, że jeśli g jest harmoniczna w G, to hWtτ+x jest martyngałem. Pokaż, że wystarczy zakładać, iż g jest klasy C2 w pewnym otoczeniu domknięcia G.

Ćwiczenie 13.6

Wykaż, że dla 3-wymiarowego ruchu Browna Wt i aR3,a0 proces Xt=Wt-a-1 jest martyngałem lokalnym, ale nie jest martyngałem. Ponadto Xt jest nadmartyngałem oraz zbiega do 0 w L1 i prawie na pewno.

Ćwiczenie 13.7

Wykaż, że 2-wymiarowego ruchu Browna Wt i aR2,a0 proces Xt=lnWt-a jest martyngałem lokalnym. Wywnioskuj stąd, że z prawdopodobieństwem 1 proces Wt omija punkt a, ale trajektoria procesu jest dowolnie bliska punktu a.

Ćwiczenie 13.8

Załóżmy, że W=W1,W2,W3 jest trójwymiarowym procesem Wienera oraz

Xt:=0tsinWt3dWt1+0tcosWt3dWt2.

Wykaż, że X jest procesem Wienera.

Ćwiczenie 13.9

Udowodnij Twierdzenie 13.4.

Ćwiczenie 13.10

Niech T< oraz X=Xt0t<T będzie procesem prognozowalnym takim, że dla pewnej liczby całkowitej m1 zachodzi

E0TX2msds<.

Wykaż, że XLT2 oraz M=XdW jest martyngałem takim, że

EMT2mm2m-1mTm-1E0TXs2mds.
Wskazówka: 

Zastosuj wzór Itô i nierówność Höldera.

Ćwiczenie 13.11

Niech W=W1,,Wd będzie d-wymiarowym ruchem Browna, a Rt=Wt. Wykaż, że
a) Bt:=j=1d0tWsiRsdWsi jest jednowymiarowym procesem Wienera;
b) Rt=0td-12Rsds+Bt (Rt jest nazywane procesem Bessela).

Ćwiczenie 13.12

Niech Z=Z0+A+M,Y=Y0+B+N będą ciągłymi semimartyngałami. Definiujemy całkę Stratonowicza wzorem

0tYsdZs:=0tYsdZs+12M,N.

Pokazać, że jeśli f jest funkcją klasy C3 na R, to

fZt=fZ0+0tfZsdZs.
Ćwiczenie 13.13

Pokazać, że przy oznaczeniach poprzedniego zadania oraz dowolnym ciągu πn=t0n,t1n,,tknn podziałów odcinka 0,t takim, że diamπn0 zachodzi

j=1knYtj+1n+Ytjn2Ztj+1n-Ztjn0tYsdZs

przy n według prawdopodobieństwa.

Treść automatycznie generowana z plików źródłowych LaTeXa za pomocą oprogramowania wykorzystującego LaTeXML.

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.

Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego i przez Uniwersytet Warszawski.