Zagadnienia

1. Procesy stochastyczne. Proces Wienera

Podczas pierwszego wykładu określimy czym jest proces stochastyczny oraz zdefiniujemy proces Wienera – najważniejszy przykład procesu o ciągłych trajektoriach.

1.1. Podstawowe definicje

Zaczniemy od podania ważnych definicji używanych podczas całego wykładu.

Definicja 1.1

Niech (\Omega,{\mathcal{F}},{\mathbb{P}}) będzie przestrzenią probabilistyczną, (E,{\mathcal{E}}) przestrzenią mierzalną, zaś T dowolnym zbiorem. Procesem stochastycznym o wartościach w E, określonym na zbiorze T, nazywamy rodzinę zmiennych losowych X=(X_{{t}})_{{t\in T}}, przyjmujących wartości w zbiorze E.

Uwaga 1.1

W czasie wszystkich dalszych wykładów T będzie podzbiorem {\mathbb{R}} (najczęściej przedziałem, niekoniecznie ograniczonym), zaś E={\mathbb{R}} lub {\mathbb{R}}^{{d}}. Parametr t można wówczas interpretować jako czas.

Definicja 1.2

Trajektorią procesuX nazywamy funkcję (losową!) t\rightarrow X_{{t}}(\omega), określoną na zbiorze T o wartościach w E.

Definicja 1.3

Powiemy, że proces X=(X_{{t}})_{{t\in T}}, T\subset{\mathbb{R}} ma przyrosty niezależne jeśli dla dowolnych indeksów t_{{0}}\leq t_{{1}}\leq\ldots\leq t_{{n}} ze zbioru T, zmienne losowe X_{{t_{{0}}}},X_{{t_{{1}}}}-X_{{t_{{0}}}},X_{{t_{{2}}}}-X_{{t_{{1}}}},\ldots,X_{{t_{{n}}}}-X_{{t_{{n-1}}}} są niezależne.

Definicja 1.4

Mówimy, że proces stochastyczny (X_{{t}})_{{t\geq 0}} ma przyrosty stacjonarne, jeśli rozkład X_{{t}}-X_{{s}} zależy tylko od t-s, czyli

\forall _{{t>s\geq 0}}\  X_{{t}}-X_{{s}}\sim X_{{t-s}}-X_{{0}}.

1.2. Proces Wienera (ruch Browna)

Definicja 1.5

Procesem Wienera (ruchem Browna) nazywamy proces stochastyczny W=(W_{{t}})_{{t\geq 0}} taki, że

\displaystyle W_{{0}}=0\mbox{ p.n.};
\displaystyle W\mbox{ ma przyrosty niezależne};
\displaystyle\mbox{Dla $0\leq s<t$ zmienna $W_{{t}}-W_{{s}}$ ma rozkład normalny
${\mathcal{N}}(0,t-s)$};
Trajektorie W są ciągłe z prawdopodobieństwem 1.
Uwaga 1.2

Warunek (W3) oznacza, że istnieje zbiór A taki, że {\mathbb{P}}(A)=1 oraz dla wszystkich \omega\in A, t\rightarrow W_{{t}}(\omega) jest funkcją ciągłą na [0,\infty). Czasami w definicji procesu Wienera zakłada się, że wszystkie trajektorie są ciągłe oraz W_{0}\equiv 0.

1.3. Charakteryzacje procesu Wienera

Najpierw podamy twierdzenie, które znacznie ułatwia sprawdzanie, że dany proces jest procesem Wienera. Musimy wpierw podać ważną definicję.

Definicja 1.6

Proces X=(X_{{t}})_{{t\in T}} nazywamy gaussowskim, jeśli wszystkie skończenie wymiarowe rozkłady X są gaussowskie, tzn. wektor (X_{{t_{{1}}}},\ldots,X_{{t_{{n}}}}) ma rozkład gaussowski dla dowolnych t_{{1}},\ldots,t_{{n}}\in T.

Przykład 1.1

Następujące procesy są procesami gaussowskimi:

  • X_{{t}}=f(t)g, gdzie f\colon T\rightarrow{\mathbb{R}} dowolne oraz g\sim{\mathcal{N}}(0,1),

  • proces Wienera (W_{{t}})_{{t\geq 0}},

  • most Browna X_{{t}}=W_{{t}}-tW_{{1}},\  0\leq t\leq 1.

Przykład 1.2

Procesy (W_{t}^{2})_{{t\geq 0}}, (\exp(W_{t}))_{{t\geq 0}} nie są gaussowskie.

Twierdzenie 1.1

Proces (X_{{t}})_{{t\geq 0}} jest procesem Wienera wtedy i tylko wtedy, gdy jest procesem gaussowskim, o ciągłych trajektoriach p.n. takim, że {\mathbb{E}}X_{t}=0 oraz \mathrm{Cov}(X_{t},X_{s})=\min\{ t,s\}.

\Rightarrow: Mamy {\mathbb{E}}X_{t}={\mathbb{E}}(X_{t}-X_{0})=0 oraz \mathrm{Var}(X_{t})=\mathrm{Var}(X_{t}-X_{0})=t na mocy (W0) i (W2). Ponadto z niezależności przyrostów, dla t\geq s, \mathrm{Cov}(X_{t},X_{s})=\mathrm{Cov}(X_{t}-X_{s},X_{s})+\mathrm{Var}(X_{s})=0+s=\min\{ t,s\}.

\Leftarrow: Zauważmy, że \mathrm{Var}(X_{0})=0={\mathbb{E}}X_{0}, więc spełniony jest warunek (W0). Dla t>s, zmienna W_{t}-W_{s} ma rozkład normalny ze średnią 0 i wariancją \mathrm{Var}(X_{t}-X_{s})=\mathrm{Var}(X_{t})+\mathrm{Var}(X_{s})-2\mathrm{Cov}(X_{t},X_{s})=t-s, więc zachodzi (W2). By sprawdzić niezależność przyrostów ustalmy 0\leq t_{0}\leq t_{1}\leq\ldots\leq t_{n}. Zauważmy, że wektor (X_{{t_{0}}},X_{{t_{{1}}}}-X_{{t_{{0}}}},X_{{t_{{2}}}}-X_{{t_{{1}}}},\ldots,X_{{t_{{n}}}}-X_{{t_{{n-1}}}}) ma rozkład gaussowski, więc jego współrzędne są niezależne wtedy i tylko wtedy, gdy są nieskorelowane. Mamy jednak dla s_{1}\leq s_{2}\leq s_{3}\leq s_{4},

\mathrm{Cov}(X_{{s_{1}}},X_{{s_{3}}}-X_{{s_{2}}})=\mathrm{Cov}(X_{{s_{1}}},X_{{s_{3}}})-\mathrm{Cov}(X_{{s_{1}}},X_{{s_{2}}})=s_{1}-s_{1}=0

oraz

\mathrm{Cov}(X_{{s_{2}}}-X_{{s_{1}}},X_{{s_{4}}}-X_{{s_{3}}})=\mathrm{Cov}(X_{{s_{2}}},X_{{s_{4}}}-X_{{s_{3}}})-\mathrm{Cov}(X_{{s_{1}}},X_{{s_{4}}}-X_{{s_{3}}})=0.

Kolejne twierdzenie pokazuje, że (z dokładnością do drobnych technicznych założeń oraz normalizacji) proces Wienera jest jedynym procesem o ciągłych trajektoriach oraz niezależnych i stacjonarnych przyrostach.

Twierdzenie 1.2

Załóżmy, że proces (X_{{t}})_{{t\geq 0}} spełnia warunki (W0), (W1), (W3) (z W zastąpionym przez X) oraz

\displaystyle X\mbox{ ma przyrosty stacjonarne};
\displaystyle{\mathbb{E}}X_{{1}}=0,\ \mathrm{Var}(X_{{1}})=1;
\displaystyle{\mathbb{E}}X_{{t}}^{{4}}<\infty\mbox{ dla wszystkich }t>0.

Wówczas X_{{t}} jest procesem Wienera.

Określmy dla t\geq 0, a(t)={\mathbb{E}}X_{t} oraz b(t)=\mathrm{Var}(X_{t}). Zauważmy, że na mocy niezależności i stacjonarności przyrostów,

\displaystyle b(t+s) \displaystyle=\mathrm{Var}(X_{{t+s}}-X_{t}+X_{t})=\mathrm{Var}(X_{{t+s}}-X_{t})+\mathrm{Var}(X_{t})
\displaystyle=\mathrm{Var}(X_{s})+\mathrm{Var}(X_{t})=b(t)+b(s).

Ponadto oczywiście b(t)\geq 0, zatem funkcja b(t) jest addytywna i niemalejąca na [0,\infty), więc b(t)=ct dla pewnego c\geq 0, co wobec (W2b) daje \mathrm{Var}(X_{t})=b(t)=t. Analogicznie sprawdzamy, że a(t+s)=a(t)+a(s), wiemy też, że a(0)=1, stąd wnioskujemy, że {\mathbb{E}}X_{t}=a(t)=0 dla t wymiernych. Weźmy t>0 i wybierzmy dążący do t ciąg liczb wymiernych (t_{n}). Na mocy (W2c), {\mathbb{E}}X_{t}^{2}<\infty, wiemy też, że {\mathbb{E}}X_{{t_{n}}}^{2}=\mathrm{Var}(X_{{t_{n}}})=t_{n}, zatem ({\mathbb{E}}|X_{{t_{n}}}-X_{t}|^{2})^{{1/2}}\leq M dla pewnej stałej M. Z ciągłości trajektorii X_{{t_{n}}}\rightarrow X_{t} prawie na pewno, czyli również według prawdopodobieństwa. Zatem dla \varepsilon>0,

\displaystyle|{\mathbb{E}}X_{t}| \displaystyle=|{\mathbb{E}}X_{t}-{\mathbb{E}}X_{{t_{n}}}|\leq{\mathbb{E}}|X_{t}-X_{{t_{n}}}|\leq\varepsilon+{\mathbb{E}}|X_{t}-X_{{t_{n}}}|{\mathrm{I}}_{{\{|X_{t}-X_{{t_{n}}}|\geq\varepsilon\}}}
\displaystyle\leq\varepsilon+({\mathbb{E}}|X_{t}-X_{{t_{n}}}|^{2})^{{1/2}}{\mathbb{P}}(|X_{t}-X_{{t_{n}}}|\geq\varepsilon)^{{1/2}}
\displaystyle\leq\varepsilon+M{\mathbb{P}}(|X_{t}-X_{{t_{n}}}|\geq\varepsilon)^{{1/2}}\leq 2\varepsilon

dla dostatecznie dużych n. Stąd {\mathbb{E}}X_{t}=0. Wykazaliśmy więc, że X_{t} ma średnią zero i wariancję t.

Ustalmy t>s\geq 0, chcemy pokazać, że X_{t}-X_{s} ma rozkład normalny {\mathcal{N}}(0,t-s). Zauważmy, że

X_{{t}}-X_{s}=\sum _{{k=1}}^{{n}}Y_{{n,k}},\mbox{ gdzie }\quad Y_{{n,k}}=X_{{s+k(t-s)/n}}-X_{{s+(k-1)(t-s)/n}}.

Zmienne (Y_{{n,k}})_{{1\leq k\leq n}} tworzą układ trójkątny, możemy więc skorzystać z Centralnego Twierdzenia Granicznego i wykazać, że \sum _{{k=1}}^{n}Y_{{n,k}} zbiega do {\mathcal{N}}(0,t-s) według rozkładu. Mamy

\sum _{{k=1}}^{n}{\mathbb{E}}Y_{{n,k}}=0,\quad\sum _{{k=1}}^{n}\mathrm{Var}(Y_{{n,k}})=t-s,

wystarczy więc sprawdzić warunek Lindeberga. Dla \varepsilon>0,

\displaystyle L_{n}(\varepsilon) \displaystyle=\sum _{{k=1}}^{n}{\mathbb{E}}|Y_{{n,k}}|^{2}{\mathrm{I}}_{{\{|Y_{{n,k}}|\geq\varepsilon\}}}\leq{\mathbb{E}}\Big[\Big(\sum _{{k=1}}^{n}|Y_{{n,k}}|^{2}\Big){\mathrm{I}}_{{\{\max _{{k\leq n}}|Y_{{n,k}}|\geq\varepsilon\}}}\Big]
\displaystyle\leq\Big({\mathbb{E}}\Big(\sum _{{k=1}}^{n}|Y_{{n,k}}|^{2}\Big)^{2}\Big)^{{1/2}}{\mathbb{P}}\Big(\max _{{k\leq n}}|Y_{{n,k}}|\geq\varepsilon\Big)^{{1/2}}.

Zauważmy, że zmienne (Y_{{n,k}}) dla ustalonego n są niezależne i mają średnią zero, zatem

\displaystyle{\mathbb{E}}(X_{t}-X_{s})^{4} \displaystyle={\mathbb{E}}\Big(\sum _{{k=1}}^{{n}}Y_{{n,k}}\Big)^{4}=\sum _{{1\leq k_{1},k_{2},k_{3},k_{4}\leq n}}{\mathbb{E}}Y_{{n,k_{1}}}Y_{{n,k_{2}}}Y_{{n,k_{3}}}Y_{{n,k_{4}}}
\displaystyle=\sum _{{k=1}}^{n}{\mathbb{E}}Y_{{n,k}}^{4}+6\sum _{{1\leq k<l\leq n}}{\mathbb{E}}Y_{{n,k}}^{2}{\mathbb{E}}Y_{{n,l}}^{2}
\displaystyle\geq\sum _{{k=1}}^{n}{\mathbb{E}}Y_{{n,k}}^{4}+2\sum _{{1\leq k<l\leq n}}{\mathbb{E}}Y_{{n,k}}^{2}{\mathbb{E}}Y_{{n,l}}^{2}={\mathbb{E}}\Big(\sum _{{k=1}}^{n}|Y_{{n,k}}|^{2}\Big)^{2}.

Z ciągłości trajektorii X wynika, że {\mathbb{P}}(\max _{{k\leq n}}|Y_{{n,k}}|\geq\varepsilon)\rightarrow 0 przy n\rightarrow\infty, zatem spełniony jest warunek Lindeberga \lim _{{n\rightarrow\infty}}L_{n}(\varepsilon)=0.

Uwaga 1.3

Warunek (W2c) nie jest konieczny - zob. Twierdzenie 5 z paragrafu 13.1 książki [3].

Okazuje się, że również nie trzeba zakładać skończoności wariancji ani nawet istnienia wartości średniej W_{{1}} - warunek (W2b) ma charakter czysto normalizacyjny. Dokładniej zachodzi następujące twierdzenie.

Twierdzenie 1.3

Załóżmy, że proces stochastyczny X=(X_{{t}})_{{t\geq 0}} spełnia warunki (W0),(W1), (W2a) i (W3). Wówczas istnieją stałe a,b\in{\mathbb{R}} i proces Wienera W takie, że X_{{t}}=aW_{{t}}+bt dla wszystkich t\geq 0.

1.4. Uwagi i uzupełnienia

1.4.1. Konstrukcja Procesu Wienera

Podczas następnych wykładów podamy dość abstrakcyjną konstrukcję procesu Wienera opartą o ogólniejsze twierdzenia dotyczące istnienia i ciągłości trajektorii procesów stochastycznych. Alternatywna, bardziej bezpośrednia konstrukcja (wymagająca pewnej znajomości analizy funkcjonalnej) procesu Wienera jest zawarta w Ćwiczeniach 1.10-1.12.

1.4.2. Nieróżniczkowalność trajektorii

Trajektorie procesu Wienera mają wiele ciekawych własności, jedną z nich jest to, że prawdopodobieństwem 1 są funkcjami ciągłymi, nieróżniczkowalnymi w żadnym punkcie.

Twierdzenie 1.4

Prawie wszystkie trajektorie procesu Wienera (W_{{t}})_{{t\geq 0}} są funkcjami nieróżniczkowalnymi w żadnym punkcie, tzn.

{\mathbb{P}}\Big(\exists _{{t_{{0}}\geq 0}}\  t\rightarrow W_{{t}}(\omega)\mbox{ jest różniczkowalne w }t_{{0}}\Big)=0.

1.5. Zadania

Ćwiczenie 1.1

Znajdź rozkład zmiennej 5W_{1}-W_{3}+W_{7}.

Ćwiczenie 1.2

Dla jakich parametrów a i b, zmienne aW_{1}-W_{2} oraz W_{3}+bW_{5} są niezależne?

Ćwiczenie 1.3

Udowodnij, że \lim _{{t\rightarrow\infty}}\frac{W_{{t}}}{t}=0 p.n.

Ćwiczenie 1.4

Znajdź rozkład wektora losowego (W_{{t_{{1}}}},W_{{t_{{2}}}},\ldots,W_{{t_{{n}}}}) dla 0<t_{{1}}<t_{{2}}<\ldots<t_{{n}}.

Ćwiczenie 1.5

Udowodnij, że z prawdopodobieństwem 1 trajektorie procesu Wienera są nieograniczone.

Ćwiczenie 1.6

Udowodnij, że z prawdopodobieństwem 1 trajektorie procesu Wienera nie są jednostajnie ciągłe na {\mathbb{R}}_{+}.

Ćwiczenie 1.7

Udowodnij, że następujące procesy też są procesami Wienera:
i) X_{{t}}=-W_{{t}} (odbicie);
ii) Y_{{t}}=c^{{-1/2}}W_{{ct}},c>0 (przeskalowanie czasu);
iii) Z_{{t}}=tW_{{1/t}} dla t>0 oraz Z_{{0}}=0 (inwersja czasu);
iv) U_{{t}}=W_{{T+t}}-W_{{T}},T\geq 0;
v) V_{{t}}=W_{{t}} dla t\leq T, V_{{t}}=2W_{{T}}-W_{{t}} dla t>T, gdzie T\geq 0.

Ćwiczenie 1.8

Niech \pi _{{n}}=\{ t_{{0}}^{{(n)}},t_{{1}}^{{(n)}},\ldots,t_{{k_{n}}}^{{(n)}}\}, gdzie a=t_{{0}}^{{(n)}}<t_{{1}}^{{(n)}}<\ldots<t_{{k_{n}}}^{{(n)}}=b będzie ciągiem podziałów odcinka [a,b] oraz \|\pi _{{n}}\|=\max _{{k}}|t_{{k}}^{{(n)}}-t_{{k-1}}^{{(n)}}| oznacza średnicę \pi _{{n}}. Udowodnij, że

S_{{n}}=\sum _{{k=1}}^{{k_{{n}}}}|W_{{t_{{k}}^{{(n)}}}}-W_{{t_{{k-1}}^{{(n)}}}}|^{{2}}\rightarrow b-a\quad\mbox{ w }L_{{2}}(\Omega)\mbox{ przy }n\rightarrow\infty,

jeśli \|\pi _{{n}}\|\rightarrow 0 oraz S_{{n}}\rightarrow b-a p.n., jeśli \sum _{{n}}\|\pi _{{n}}\|<\infty.

Ćwiczenie 1.9

Udowodnij, że prawie wszystkie trajektorie procesu Wienera mają nieskończone wahanie na każdym przedziale.

Ćwiczenie 1.10

Niech f_{i}(t) będzie dowolną bazą L_{{2}}[0,1], h_{i}(t)=\int _{0}^{t}f_{i}(s)ds oraz niech g_{i} będzie ciągiem niezależnych zmiennych {\cal N}(0,1). Wykaż, że szereg X_{t}=\sum _{{i}}g_{i}h_{i}(t) jest zbieżny w L^{2} dla dowolnego t\in[0,1] oraz X_{t} ma te same rozkłady skończenie wymiarowe co proces Wienera.

Ćwiczenie 1.11

Niech I(0)=\{ 1\},I(n)=\{ 1,\ldots,2^{{n-1}}\},n=1,2,\ldots. Układem Haara nazywamy rodzinę funkcji (h_{{n,k}})_{{n=0,1,\ldots,k\in I(n)}} określonych na [0,1] wzorami h_{{0,1}}(t)\equiv 1 oraz dla n=1,2,\ldots,k\in I(n),

h_{{n,k}}(t)=\left\{\begin{array}[]{ll}2^{{\frac{n-1}{2}}}&(2k-2)2^{{-n}}\leq t<(2k-1)2^{{-n}},\\
-2^{{\frac{n-1}{2}}}&(2k-1)2^{{-n}}\leq t<2k2^{{-n}},\\
0&\mbox{w pozostałych przypadkach.}\end{array}\right.

Układem Schaudera nazywamy rodzinę funkcji (S_{{n,k}})_{{n=0,1,\ldots,k\in I(n)}} określonych na [0,1] wzorem S_{{n,k}}(t)=\int _{{0}}^{{t}}h_{{n,k}}(s)ds. Niech (g_{{n,k}})_{{n=0,1,\ldots,k\in I(n)}} będzie rodziną niezależnych zmiennych losowych o rozkładzie {\mathcal{N}}(0,1), połóżmy

W_{{t}}^{{(n)}}(\omega)=\sum _{{m=0}}^{{n}}\sum _{{k\in I(m)}}g_{{m,k}}(\omega)S_{{m,k}}(t).

Wykaż, że dla prawie wszystkich \omega\in\Omega ciąg funkcji (W_{{t}}^{{(n)}}(\omega)) zbiega jednostajnie na [0,1] do pewnej funkcji ciągłej W_{{t}}(\omega). Jeśli określimy np. W_{{t}}(\omega)=0 dla pozostałych \omega to tak zdefiniowany proces stochastyczny jest procesem Wienera na [0,1].

Ćwiczenie 1.12

Niech (W_{{t}})_{{t\in[0,1]}} będzie procesem Wienera na [0,1]. Wykaż, że ((1+t)W_{{\frac{1}{1+t}}}-W_{{1}})_{{t\geq 0}} jest procesem Wienera na całej półprostej.

Ćwiczenie 1.13

Udowodnij Twierdzenie 1.4.

Wskazówka: 

Wykaż wpierw, że jeśli funkcja f jest różniczkowalna w jakimś punkcie przedziału [0,1), to

\exists _{{M<\infty}}\ \exists _{{m<\infty}}\ \forall _{{n\geq m}}\ \exists _{{0\leq j\leq n-3}}\ \forall _{{k=0,1,2}}\ \Big|f\Big(\frac{j+k+1}{n}\Big)-f\Big(\frac{j+k}{n}\Big)\Big|\leq\frac{5M}{n}.

Treść automatycznie generowana z plików źródłowych LaTeXa za pomocą oprogramowania wykorzystującego LaTeXML.

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.

Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego i przez Uniwersytet Warszawski.